Οι απαρχές της ιστορίας του Βελημαχίου

Το Βελημάχι το βρίσκουμε καταγεγραμμένο μέχρι σήμερα στο οθωμανικό κατάστιχο ΤΤ560 (επί Σελίμ Β’, 1566-1574). Σύμφωνα με το κατάστιχο αυτό υπάρχει καταγραφή για το Velimahi με 203 σπίτια νοικοκυριά οικογενειών και 41 άγαμων, σύνολο 244 σπίτια Χριστιανών και επίσης 9 σπίτια Μουσουλμάνων. Υπολογίζοντας τον πληθυσμό του με 4 ή 5 άτομα σε κάθε νοικοκυριό έχει 1000 τόσους κατοίκους. Πλήρωνε πολλούς προσόδους, καταγραμμένα έσοδα 44068 άσπρα, τα περισσότερα από τα 249 χωριά στην περιοχή Καρύταινας, γεγονός που δείχνει ότι το Βελημάχι ήταν από τα πολυπληθέστερα και πιο πλούσια χωριά στην ευρύτερη περιοχή των χρόνων εκείνων, γεγονός που μας κάνει ιδιαίτερα υπερήφανους!

Βεβαίως η ύπαρξη του χωριού μας θα είναι πιο παλιά, επειδή ήταν τόσο μεγάλο, θα πρέπει να υπήρχε πριν έρθουν οι τούρκοι, οπότε χρειάζεται περαιτέρω έρευνα στα πρώτα οθωμανικά κατάστιχα: ΤΤ10/1461, 1/14662 και ΤΤ80 για να μιλήσουμε με σιγουριά για την προέλευση του. Σε αυτά τα κατάστιχα θα βρούμε να αναφέρονται τα ονόματα των κατοίκων και η εθνότητά τους.

Το όνομά του το χωριό πιθανώς το πήρε από κάποιον Βελημάχη που ήταν ίσως κάποιος άρχοντας προεστός ή ο πρώτος κάτοικος που καταγράφηκε στα κατάστιχα. Συνήθως έπαιρναν τα ονόματα από τους άρχοντες τους ή τους πρώτους κατοίκους, αλλά θα πρέπει να πάμε νωρίτερα να ψάξουμε στο ΤΤ10 κατάστιχο για τις καταγραφές ονομάτων και την ίδρυσή του (όπως ο Κρεκούκης ή ο Λαντζόης, στα ομώνυμα χωριά της Ηλείας, κατά τον Καθηγ. Παν/μίου Δρ. Κων/νο Χ. Μπασέτα “Το Χελιδόνι της Ηλείας, 650 χρόνια ιστορικής μαρτυρίας”, 2013).

Επομένως, οι παραδόσεις που θέλουν το όνομα του χωριού να βγαίνει από τη μάχη που έδωσε ο Βελής πασάς με τους τουρκαλβανούς του Λάλα, στην ευρύτερη περιοχή του Βελημαχίου, ερχόμενος στη Γορτυνία από την Τρίπολη το 1807 (Γεωργ. Χρυσανθακόπουλου, 1950) δεν ευσταθούν, όπως δεν ευσταθεί και οποιαδήποτε άλλη ερμηνεία, πριν δούμε τα πρώτα οθωμανικά κατάστιχα.

Πηγή του παραπάνω ΤΤ560 κατάστιχου είναι η εργασία που παρουσίασε στο «Διαδικτυακό Αρκαδικό Συνέδριο, 2006» http://www.arkadians.net, ο Καθηγητής Δρ.Levent Kayapinar, όπου αναφέρονται σε καταγραφές, κατάστιχα για την Πελοπόννησο (τα οθωμανικά κατάστιχα αυτά σε μέρη τους βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη, στην Άγκυρα, στη Σόφια).

Στο κατάστιχο ΤΤ560 φαίνονται τα έσοδα από φόρους που πλήρωναν τα χωριά μέσω του τιμαριώτη τους, σε άσπρα (akce, ασημένιο νόμισμα 0.952 γραμμαρίων περίπου). Είχε ως αποκλειστικό σκοπό την καταγραφή της φοροδοτικής ικανότητας ενός σαντζακιού, συνόλου χωριών, χωρίς να αποτελεί απογραφή του πληθυσμού της τότε αυτοκρατορίας.

 Προεπαναστατικές απογραφές για το Βελημάχι

Αξίζει γενικά να αναφερθούμε στην αύξηση του πληθυσμού που υπήρξε στην περιοχή μας από την πτώση της Πόλης και τον 16ο αιώνα, που εκτιμάται στα πλαίσια (Pax Ottomana) της ηρεμίας και ανάπτυξης που επικράτησαν έπειτα από διαρκείς πολέμους και εσωτερικές συγκρούσεις με τους κατοίκους να ασχολούνται κυρίως με τις αγροτοκτηνοτροφικές εργασίες τους.

Οι απογραφές των Δραγόνων στα έτη 1697-1700 (Ενετών αρχικά και Ελλήνων στη συνέχεια), δείχνουν μείωση στον πληθυσμό του χωριού έως τα 130 άτομα, υπολογίζοντας τον πληθυσμό με 4 ή 5 άτομα στις 30 και 23 οικογένειες που απογράφηκαν. Τα μετέπειτα δημογραφικά στατιστικά σχετικά με τον πληθυσμό του χωριού μας από το 1815 έως την απογραφή 2011, θα τα βρείτε σε άλλο σημείο της ιστοσελίδας.

Νεότερες καταγραφές για το Βελημάχι

Από την επίσκεψη του Σερ Γουϊλλιαμ Τζελ (Sir William Gell, 1777-1836), στενού φίλου του Λόρδου Βύρωνα (1788-1824), ο οποίος ταξίδεψε στα χρόνια 1804 έως 1806 στην Ελλάδα και τα γειτονικά νησιά της, ενώ από το 1807 έως το 1811 εξερεύνησε και τη Μικρά Ασία. Έγραψε αρκετά έργα για την Ελλάδα, σχόλια για τον Παυσανία και τον Στράβωνα, ενώ στο «Οδοιπορικό του Μοριά» αναφέρεται πως πέρασε από το Βελημάχι. Σε μετάφραση του Π.Σταύρου στο περιοδικό «ΒΥΖΙΚΙ» διαβάζουμε και σημειώνουμε εμείς ως επεξήγηση (σημ.γραφ):

«Το Βούτσι αριστερά ένας άγριος αλλά δασωμένος τόπος. Η Μποκοβίνα (σημ.γραφ:το Πελέκι) δεξιά. Ανεβαίνουμε στο Βελημάχι, ένα μεγάλο χωριό με ένα σπίτι οχυρωμένο που ανήκει σε ένα Τούρκο αγά. Μετά το χωριό αρχίζει μια απότομη και ελικοειδής ανάβαση μέσα από έλατα. (σημ.γραφ: μάλλον προς τον λόφο στον ασύρματο). Βουνοκορφή. Από εκεί μια απότομη κατηφοριά προς την κοιλάδα του Ερύμανθου. Βλέπουμε τη Μοστενίτζα (σημ.γραφ:η Ορεινή, απέναντι) σ’ ένα είδος κρατήρα πάνω σ’ ένα ψηλό βουνό. Μέσα στο χωριό είναι ο πύργος ενός καλού αγά. Το βουνό αποτελεί μέρος της οροσειράς του Ωλονού. Ίσως η Φολόη ή ο Ερύμανθος (σημ.γραφ: ο Ερύμανθος)».

Επιπλέον κατά τον Τάκη Κανδηλώρο, μέσα στον 17ο αιώνα ο Δημήτρης Κουριάκος «εύπορος και ισχυρός Προεστός, έχων πολλάς οικίας και τσιφλίκια μέχρι Λειβαρτζινού..», έρχεται να κατοικήσει στο Βελημάχι και ως μεγάλος και δυνατός επί τουρκοκρατίας δέσποζε στην όλη περιοχή.

Στη συνέχεια των επαναστατικών χρόνων οι Βελημαχίτες απόγονοί του συμμετείχαν ενεργά στις μάχες ώστε κατά το Λεύκωμα Γορτυνίας, 1937 να γράφεται: «το χωρίον τούτο κατά την επανάστασιν ανέδειξεν γενναίους άνδρας μεταξύ των οποίων και αξιωματούχους».

Μεγάλη ιστορική αναδρομή για τους πρώτους Βελημαχίτες κάνει ο Καθηγητής Γιωργ. Χριστόπουλος στο βιβλίο του «Το Βελημάχι Αρκαδίας, 2014» με αναφορά σε ονομασίες οικογενειών που προέκυψαν μεταεπαναστατικά στο Βελημάχι, όπως: Αγγελόπουλος, Αργυρόπουλος, Αποσκίτης, Ντόκας, Τζανέτος, Χριστόπουλος κ.ά.

Επίσης, κάνει αναφορά όπου υπήρχαν μνημεία του τόπου μας σύμφωνα με την παράδοση. Συγκεκριμένα υπάρχει από τον 16ο αιώνα το μοναστήρι Ζωοδόχου Πηγής στη θέση «Σταυρός», όπου σώζεται σήμερα η πετρόκτιστη εκκλησία της Παναγιάς (πρόσφατα ολοκληρώθηκε το αρμολόϊ με δαπάνες πιστών Βελημαχιτών). Τα χρόνια εκείνα κάηκε από τους τούρκους το μοναστήρι και η θαυματουργή εικόνα της «Παναγιάς Βρεφοκρατούσας» μεταφέρθηκε απέναντι, διασχίζοντας τον   Ερύμανθο ποταμό και βρίσκεται έως σήμερα στην ονομαζόμενη «Ιερά μονή Νοτενών», κοντά στο χωριό Σκιαδά, στη νότια πλευρά του Ερυμάνθειου όρους.

 Συμπέρασμα…

Έχουμε κάνει ήδη ενέργειες να προσεγγιστούν και να μεταφραστούν για να ερευνηθούν τα πρώτα οθωμανικά κατάστιχα, καθώς σε αυτά τα πρώτα κατάστιχα καταγράφονταν τα ονόματα των κατοίκων, η εθνότητά τους, οι συγγένειες, τα προϊόντα που παρήγαγε το χωριό και οι φόροι. Αν υπάρχει καταγεγραμμένο το Βελημάχι και ο Βελημάχης ως προύχοντας ή ως πρώτος οικιστής ή ως ο μυλωνάς του χωριού που είχε το νερόμυλο για παράδειγμα, τότε υπήρχε πριν το 1460 που δεν υπήρχαν οι τούρκοι! Θα προκύψουν απαντήσεις τότε, όπως αν ήταν ελληνοχώρι, όπως η Δερβινή (Κρυόβρυση) ή η Δίβρη της ορεινής Ηλείας ή το Σοποτό με σλάβικες ονομασίες και έως 1000 χρόνια κατοίκησης ή αν ήταν αρβανιτοχώρι με 50 ή 100 χρόνια κατοίκησης πρίν την πτώση της Πόλης. Επίσης έρευνα θα πρέπει να γίνει στα ΤΤ390, ΤΤ446 (1520-1566) κατάστιχα επί Σουλεϊμάν Μεγαλοπρεπή που περιέχεται η Karitena και στα επόμενα χρονολογικά κατάστιχα για πιθανές καταγραφές του χωριού μας, όπως τα ΤΤ605 (1574-1595) και ΤΤ714 (1603-1617).

 

Κείμενο: Κωνσταντίνος Βασ. Θωμάς

Μαρούσι, 16 Μαρτίου 2015

Από τις ενέργειές μας τον Ιούλιο 2018 η ταμπέλα που τοποθετήσαμε, μαζί με τις διαδρομές και τα μονοπάτια, η οποία περιγράφει συνοπτικά την ιστορία του χωριού μας: Ιστορικό του Βελημαχίου σε ταμπέλα.